چاپ کلاقه ای (باتیک)
توضیحات:
-
به نام خدا
کلاقه ای هنری است که طی آن منسوجات را بدون وسایل چاپگری طرح و نقش به صورت انبوه با روش‌های خاصی رنگ آمیزی و نقش اندازی می کنند. در این هنر، قسمت‌هایی از پارچه را با ماده ای مقاوم که مانع از نفوذ رنگ به پارچه می شود، می پوشانند تا با روشی خاص، نقوش دلخواه را بر روی پارچه ایجاد کنند. ریشه‌ی چاپ کلاقه ای به «چاپ باتیک» برمی گردد که واژه‌ی جاوه ای است. «باتیک» به معنای «چاپ مقاوم» است و حدود 2000 سال پیش مردم قبایل جاوه کشف کردند که عصارهای بعضی از درختان از نفوذ رنگ به داخلی پارچه جلوگیری می کند و بدین ترتیب ابتدا یک روش مقاوم ابتدایی به وجود آمد و سپس تبدیل به روش نقاشی و چاپ باتیک شد.
مواد اولیه‌ی مصرفی در این نوع چاپ مشتمل است بر پارچه‌ی ابریشم طبیعی ماده‌ی مقاوم (واکس) و رنگ. برای تهیه‌ی واکس، مواد مختلف همچون پیه، پارافین، موم و کلفن را با نسبت‌های معین با هم ترکیب می کنند. چاپ باتیک می تواند به صورت نقاشی که به «نقاشی باتیک» مشهور است هم انجام شود. ولی در روش مهرگذاری (مهرزنی) مراحل زیر طی می شود.
۱- ابتدا واکس یا ماده‌ی مقاوم را که حاوی موم، سقز و پارافین است، به صورت مذاب آماده می کنیم.
۲- مهر را در داخلی مایع مذاب می گذاریم تا کمی گرم شود.
۳- پارچه‌ی مورد نظر را که قبلاً سفیدگری و صمغ گیری شده است، بر روی پتو یا اسفنج پهن کرده، چروک آن را گرفته، صاف روی میز قرار می دهیم.
۴- با مداد کم رنگ حدود نقش ها را بر روی پارچه مشخص می کنیم.
۵- سپس با یک دست گوشه‌ی پارچه را گرفته، مهر را بر روی پارچه می گذاریم تا نقش مهر بر روی پارچه برگردان شود. باید دقت داشت که در این حالت پارچه حرکت نکند و به پتو نچسبد. برای این منظور قسمتی از پارچه را که با دست گرفته ایم کمی بالا می بریم تا موم از پتو جدا شود. ۶- حالا اگر پارچه را در حمام رنگ داخل کنیم قسمت‌های مهرخورده، رنگ را جذب نخواهد کرد. ۷- در مرحله‌ی نهایی، ابتدا کار را پارافین گیری کرده، سپس در بنزین قرار می دهیم تا اثر ماده‌ی مقاوم و چربی از روی پارچه محو شود. ( از مراکز مهم چاپ کلاقه ای باید از تبریز، اسکو - در استان آذربایجان شرقی - و تهران ذکر نام کرد. ضمن آن از مراکز مهم چاپ باتیک در دنیا باید از اندونزی، مالزی، تایلند، چین، هند، پاکستان و سریلانکا نام برد. در خاتمه ضرورت دارد تا در خصوص کارشناسی چاپ‌های سنتی نیز موارد لازم ذکر شود.
در کارشناسی چاپ‌های سنتی باید نکات کلی به شرح ذیل مورد توجه قرار گیرد:
۱- پارچه‌ی مورد استفاده در چاپ، برای چاپ قلمکار از جنس متقال (پارچه‌ی با تار و بود نخ پنیه ای ۲۰ دولا) و یا ابریشم و پوپلین باشد و برای چاپ کلاقه ای باید صرفاً از پارچه‌ی ابریشم طبیعی استفاده شود.
۲- رنگهای مورد استفاده ثابت باشد طبعاً رنگهای طبیعی از مزیت بیشتری برخوردار است.
۳- نگاره‌های موضوع چاپ، کاربردهای مشخصی برای محصولاتی چون رومیزی، لباس، سفره، سجاده ای، پرده ای و ... داشته باشد.
در کارشناسی پارچه‌های قلمکار باید نکات ذیل مد نظر قرار گیرد:
۱- پارچه‌های قلمکار یا باید از رنگهای سنتی - تعریف شده برای قلمکار- برخوردار یعنی پارچه‌ی مازو شده (به رنگ نخودی) با رنگهای سیاه، قرمز و ۲ رنگ از ۳ رنگ سبز، آبی و زرد مهر خورده باشد و یا با زمینه‌ی سفید که با ۳ رنگ (یکی از رنگ ها حتماً سیاه باشد) مهر زده باشد. دو رنگ دیگر معمولاً تاریک و روشن رنگ‌هایی همچون آبی، سبز، قهوه ای و ... است.
۲- استفاده از رنگهای طبیعی به کار مزیت می بخشد ولی در صورت استفاده از رنگهای شیمیایی، «رنگهای ری اکتو » بر «رنگهای پیگمنت» برتری دارد.
۳- بر روی پارچه، اثراتی از نقش پریدگی، کم رنگی و پررنگی و ناقص اجرا شدن نگاره که بیشتر به استفاده از مهرهای فرسوده بر می گردد، دیده نشود.
۴- طرح ابتکاری، جدید و غیرتولیدی، ارزش کار را بالاتر می برد.
۵ - طرحهای غامض و مشکل همراه با نگاره‌هایی از چهره و صورت و خط، ارزش کار را بالاتر می برد.
در کارشناسی پارچه‌های چاپ کلاقه ای، ضرورت دارد به نکات زیر توجه شود:
۱- استفاده از رنگهای طبیعی به کار ارزش بالاتری می بخشد ولی در صورت استفاده از رنگهای شیمیایی، این رنگ ها باید قابلیت استفاده در رنگرزی با درجه حرارت‌های پایین (حدود ۲۵ درجه‌ی سانتیگراد) را داشته و رنگ ها متنوع و کاملاً ثابت در برابر نور، شستشو و گذر زمان باشد.
2- واکس (موم) مورد استفاده باید از کیفیت مناسب برخوردار و پس از پایان کار، بویی از آن به جای نماند.
3- بر روی پارچه اثراتی از نقش پریدگی و چند رنگی‌های ناخواسته نباشد، ولی چاپ به گونه ای به انجام رسیده باشد که رگه‌های تصادفی متعدد و رنگی بر روی پارچه ایجاد شده باشد.
۴- بدیهی است نقاشی باتیک بر باتیک چاپی، برتری دارد و لذا هرچه نقش ها ابتکاری و جدید (البته در چهارچوب نگاره‌های سنتی) باشد، ارزش کار بالاتر می رود.