تاریخچه صنعت چاپ در ایران
توضیحات:
-
به نام خدا
برخی عصر ایلخانان را شروع صنعت چاپ در ایران می دانند اما بعضی دیگر این احتمال را می دهند که قبل از دیگران، یهودیان فارسی زبان به این فکر افتاده اند. در سال ۱۶۳۹ میلادی در لیدن هلند سه کتاب به خط و زبان فارسی چاپ شد که برای تبلیغ مسیحیت بود. ظاهرا این چاپخانه نخستین چاپخانه فارسی زبان در سراسر جهان بوده است. طبق مدارک در دسترس اولین کتاب چاپ ایران در سال ۱۶۳۸ توسط زبور داوود که یک کشیش بود به خط و زبان ارمنی در محله جلفای اصفهان به چاپ رسیده که دارای ۵۷۲ صفحه بوده است.
اما دوران تحول در حوزه چاپ و موارد چاپی مثل روزنامه و کتاب در دوره قاجار و از زمان ولایتعهدی عباس میرزا شروع گردید که همزمان با جنگ هایی بود که میان ایران و روسیه صورت گرفت. با حمایت عباس میرزا در سال ۱۲۳۳ قمری یک چاپخانه در شهر تبریز توسط آقا زین العابدین تبریزی تاسیس شد و نخستین کتاب فارسی در سال ۱۲۳۴ هجری قمری با عنوان فتح نامه اثر میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی که در مورد جنگ های میان ایران و روس بود، چاپ و منتشر گردید.
پس از ۷ سال از راه اندازی چاپخانه تبریز به دستور فتحعلی شاه میرزا زین العابدین به تهران رفت تا چاپخانه ای در آن شهر تاسیس نموده و به چاپ کتاب بپردازد. موضوع این کتاب ها معمولا دینی، تاریخی، ادبی، آموزش اصول بهداشتی و … بود.بنا به دلایلی چاپ سنگی بعد از چاپ سربی رواج پیدا کرد. جعفرخان تبریزی در سال ۱۲۴۰ هجری قمری یک دستگاه چاپ سنگی را به تبریز آورد. اولین کتاب چاپی سنگی یک قرآن بود که در سال ۱۲۴۸ توسط میرزا اسدالله چاپ شد. پس از آن در شهرهای دیگر نیز چاپ سنگی گسترش یافت.
هشت سال قبل از اینکه دستگاه چاپ سنگی وارد ایران شود، چاپ سربی نیز انجام می گرفت ولی به دلیل اینکه سختی و هزینه زیادی داشت بعد از بکارگیری دستگاه چاپ سنگی، از آن استفاده نشد اما در زمان ناصرالدین شاه قاجار پس از نیم قرن دوباره از چاپ سربی استفاده گردید.
با تاسیس مدرسه دارالفنون و نیاز به نشر کتب درسی، صنعت چاپ ایران تحت تاثیر قرار گرفت و موجب شد تا کارگاهی اختصاصی برای چاپ کتابهای دارالفنون در این مدرسه تاسیس گردد. این چاپخانه از سال ۱۲۶۸ تا ۱۳۰۰ برپا بود و حدود ۴۰ عنوان کتاب به چاپ رساند. همچنین یک چاپخانه دولتی در زمان ناصرالدین شاه راه اندازی گردید که روزنامه و کتاب چاپ می کرد.
یکی از عواملی که موجب افزایش گرایش مردم به خواندن مطالب اجتماعی و سیاسی گردید نهضت مشروطه در ایران بود. این نهضت باعث شد تا تیراژ و عناوین روزنامه ها بالا رود و صنعت چاپ در ایران گسترش بیشتری پیدا کند.
رواج چاپ سربی در ایران
طریقه چاپ سربی روش نسبتا ساده ای بود. کاغذ روی صفحه ای متشکل از حروف برجسته سربی و آغشته به مرکب فشرده می شد و بر اثر فشار، حروف بر صفحه کاغذ نقش می بست. حروفچینی روزنامه نیز نخست به صورت دستی انجام می گرفت، ولی بعدها این کار با دستگاه هایی که معمول ترین آنها «لاینو تایپ» بود، صورت پذیرفت. دستگاه حروفچینی خودکاری لاینوتایپ در سال ۱۸۸۶ میلادی ساخته شد. و بدین ترتیب سرعت چاپ به تدریج فزونی یافت. پیشرفت فناوری کم کم باعث شد دستگاه حروفچینی سربی از دور خارج شود و جای خود را به دستگاه الکترونیکی بدهد.عدهای آغاز تاریخچه صنعت چاپ در ایران را عصر ایلخانیان میدانند؛ برخی احتمال دادهاند که یهودیان فارسی زبان پیش از سایر گروههای فارسیزبان به اهمیت چاپ کتاب پیبردهاند.
در سال ۱۶۳۹سه کتاب به زبان و خط فارسی از سوی هیئتهای تبلیغی مسیحی و در باب تبلیغ مسیحیت در لیدن هلند به چاپ رسیده و چاپخانهای که این کتابها در آن چاپ شده، ظاهراً نخستین چاپخانه فارسی در جهان است. بر اساس مدارک موجود، نخستین کتابی که در خود ایران چاپ شده، زبور داوود یا ساغموس است که در ۱۶۳۸ به زبان و خط ارمنی در ۵۷۲ صفحه در جلفای اصفهان و به دست کشیشان ارمنی به چاپ رسیده است.
آغاز صنعت چاپ توسط ارمنیان ایران
اینکه ارمنیان، پیش از دیگر گروههای قومی ـ زبانی ساکن ایران توانستهاند در ایران چاپخانهای از آن خود تأسیس کنند و آزادانه به چاپ و نشر منابع مسیحی بپردازند و در میان اقوام جهان مقام پانزدهم را از حیث قدمت چاپ احراز کنند، دلایل بسیاری دارد که مهمترین آن، محیط آزاد و تشویقآمیزی بود که به ویژه شاه عباس اول صفوی و فرمانروایان دیگر این سلسله برای آنها ایجاد کرده بودند.ارمنیان حدود ۳۰ سال پس از کوچ به جلفای اصفهان، بصمهخانهای در این شهر دایر و چاپ کتاب را آغاز کردند. براساس اشارههای سیاحان خارجی، بهویژه شاردن، شماری از ایرانیان در عصر صفویه از کار چاپ و چاپخانه آگاهی داشته و به ورود آن به ایران شایق بودهاند. جان پینکرتون و جونس هنوی، که در عصر نادرشاه افشار به ایران سفر کردهاند، از جزوههایی صحبت به میان آوردهاند که به زبان لاتینی و عربی چاپ و منتشر میشده است.
تحول عمده در صنعت چاپ ایران
تحول عمده در فن چاپ و انتشار مواد چاپی، اعم از کتاب، روزنامه و مواد دیگر، از دوره ولایتعهدی عباس میرزای قاجار آغاز شد که مصادف است با پیامدهای جنگهای ایران و روس، چاپخانهای که بنا بر مدارک فعلی، وجود آن محرز است، در سال ۱۲۳۳ به دست آقا زینالعابدین تبریزی و با حمایت عباس میرزا در تبریز تأسیس شده است. فتحنامه، اثر میرزا ابوالقاسم قائم مقامِ فراهانی، تفصیلی از جنگهای ایران و روس، ظاهراً نخستین کتاب فارسی است که در ذیحجه ۱۲۳۴ در ایران چاپ و منتشر شده است.بررسی نخستین کتابهای چاپی نشان میدهد که دولت وقت از فناوری چاپ در جهت مقاصد خود استفاده میکرده است. کتابها عمدتاً تاریخی، دینی، ادبی، یا در جهت ترویج اصول بهداشتی، ترویج جنبههایی از حیات مدنی و فرهنگ زندگی اجتماعی جدید بوده است. در سال ۱۲۴۰، حدوداً ۷ سال پس از تأسیس چاپخانه در تبریز، میرزا زینالعابدین به امر فتحعلیشاه به تهران احضار و به تأسیس چاپخانه و چاپ کتاب مأمور شد.
نامگذاری روز ملی صنعت چاپ
با گذشت زمان اهمیت صنعت چاپ بر همه روشن شد، نامگذاری روز ۱۱ شهریورماه بهعنوان روز ملی صنعت چاپ در تقویم ایرانیان در سال ۱۳۸۲ و با تلاش اسدالله جامی (مدیر کل وقت دفتر امور چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) انجام شد. در آن زمان اهالی صنعت چاپ به شورای فرهنگ عمومی درخواست دادند و توضیحات بسیاری برای لزوم ورود این روز در تقویم مطرح کردند تا در نهایت این شورا به این جمعبندی رسید که روز ملی صنعت چاپ به رسمیت شناخته شود و اینگونه ۱۱ شهریورماه بهعنوان روز ملی صنعت چاپ در تقویم نامگذاری شد.
چرخ صنعت چاپ با وجود ناملایمات میچرخد
۱۳ سال از نامگذاری روز ملی صنعت چاپ در ایران میگذرد و این روزها چاپ با تمام مشکلات به راه خود ادامه میدهد چراکه در صورت توقف خسارتهای جبران ناپذیری رخ خواهد داد. روز ملی صنعت چاپ بهانهای شد تا بپردازیم به صنعتی که همچنان به کار خود ادامه میدهد؛ صنعتی که با همه بیتوجهیها روزبهروز در حال توسعه و پیشرفت است، صنعتی که در عین مهم و کارا بودن، هنوز هویت بودنش معلوم نشده است و عدهای آن را زیرمجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی میدانند و عدهای دیگر اعتقاد دارند که این صنعت باید زیر مجموعهای از وزارت صنعت،معدن و تجارت باشد.